Wprowadzenie

Szacuje się, że przynajmniej jedna trzecia Polek i Polaków doświadcza czasowych lub trwałych ograniczeń w mobilności lub percepcji, związanych z trudnościami funkcjonalnymi, fizycznymi czy poznawczymi, ograniczających możliwość pełnego udziału w życiu społecznym i gospodarczym oraz dostęp do usług i przestrzeni publicznej.

Z roku na rok wzrasta ogólna liczba uczniów i uczennic z niepełnosprawnościami, także tych, którzy uczęszczają do szkół ogólnodostępnych i integracyjnych. Coraz więcej jest także dzieci wykazujących specyficzne trudności w uczeniu się.¹

Ratyfikowana przez Polskę w roku 2012 Konwencja o Prawach Osób Niepełnosprawnych (Dz. U. z 2012 r., poz. 1169), której celem jest ochrona i zapewnienie osobom z niepełnosprawnościami pełnego i równego korzystania ze wszystkich praw człowieka i podstawowych wolności na równi ze wszystkimi innymi obywatelami, zobowiązuje Państwa-Strony do podejmowania wszelkich starań, by zagwarantować osobom doświadczających barier w dostępności środowiska fizycznego, społecznego, gospodarczego, kulturalnego, dostępu do opieki zdrowotnej i edukacji oraz informacji i komunikacji, warunków umożliwiających godne i niezależne życie.

Z uwagi na powyższe, państwo polskie podjęło niezwykle istotne inicjatywy ustawodawcze, których efektem jest m.in. uchwalenie dwóch, kluczowych w kontekście dostępności przestrzeń publicznej i usług dla osób ze szczególnymi potrzebami, aktów prawnych: ustawy z dn. 19 lipca 2019 roku o zapewnieniu dostępności (Dz. U. z 2022 r., poz. 2240) oraz ustawy z dnia 4 kwietnia 2019 r. o dostępności cyfrowej stron internetowych i aplikacji mobilnych podmiotów publicznych (Dz. U. z 2023 r., poz. 1440), a także wprowadzenie rządowego programu Dostępność Plus.

Model Dostępnej Szkoły, oparty na wyżej wymienionych aktach prawnych, wyznacza standardy dostępności placówek oświatowych i stanowi przewodnik dla szkół i organów prowadzących stających przed wyzwaniami, jakie niesie ze sobą edukacja włączająca. Jest on produktem końcowy dwóch bliźniaczych projektów, realizowanych jako pilotaż działania „Szkoła bez barier” programu Dostępność Plus w ramach konkursu nr POWR.04.01.00-IZ.00-00-021/18, w Osi Priorytetowej IV Innowacje społeczne i współpraca ponadnarodowa, Działania 4.1 Innowacje społeczne Programu Operacyjnego Wiedza Edukacja Rozwój.

Za wypracowanie Modelu Dostępnej Szkoły odpowiedzialne były dwa partnerstwa: partnerstwo Fundacji Fundusz Współpracy i Fundacji Instytut Rozwoju Regionalnego oraz partnerstwo Rzeszowskiej Agencji Rozwoju Regionalnego, Stowarzyszania Młodych Lubuszan oraz Politechniki Gdańskiej. Partnerstwa te realizowały dwa równoległe projekty, mające na celu wspólne stworzenie wstępnej wersji Modelu Dostępnej Szkoły, udzielenie grantów, z których skorzystało blisko 200 szkół podstawowych, przetestowanie w tychże szkołach Modelu, a następnie opracowanie jego wersji ostatecznej.

Ostateczna wersja Modelu, która stanowi treść niniejszej publikacji, jest więc efektem prac ekspertów ds. dostępności oraz przedstawicieli szkół podstawowych i organów prowadzących, które testowały jego pierwowzór. Dzięki tej współpracy powstał holistyczny model dostępności szkół podstawowych, uwzględniający potrzeby osób ze szczególnymi potrzebami,
standardy dostępności oraz specyfikę placówek edukacyjnych.

Celem wdrożenia prezentowanego Modelu Dostępnej Szkoły (MDS) jest poprawa dostępności szkół podstawowych poprzez eliminowanie istniejących barier we wszystkich działaniach przez nie podejmowanych, zarówno w zakresie dostępności infrastruktury budynków, jak i realizowanych przez szkołę funkcji dydaktycznych, rozwijających, opiekuńczych oraz wychowawczych, a także przeciwdziałanie powstawaniu kolejnych.

Samo zwiększenie dostępności architektonicznej czy wyposażenie szkoły w sprzęt lub rozwiązania techniczne nie zagwarantuje poprawy jakości edukacji czy faktycznego włączenia dziecka posiadającego indywidualne potrzeby edukacyjne w życie społeczności szkolnej. Analogicznie, wprowadzenie rozwiązań z obszaru podnoszenia kwalifikacji i kompetencji, edukacji i wychowania czy rozwiązań organizacyjnych, bez jednoczesnego podjęcia działań skoncentrowanych na zwiększeniu dostępności architektonicznej i zakupie niezbędnego wyposażenia, może nie przynieść oczekiwanych efektów. Dlatego właśnie w Modelu zaprezentowano podejście holistyczne, gdyż tylko takie gwarantuje faktyczne zwiększenie dostępności szkoły.

Model Dostępnej Szkoły i standardy dostępności w nich zawarte odnoszą się zarówno do już istniejących placówek edukacyjnych, jak i tych, które dopiero rozpoczną swoją działalność. Standard edukacyjno-społeczny jest analogiczny w obu przypadkach i powinien być wdrażany w taki sam sposób w szkołach istniejących, jak i nowo powstających. W wyniku testowania wstępnej wersji Modelu, ze względu na istotne różnice w procesie dochodzenia do dostępności architektonicznej, dostrzeżono jednak konieczność ujęcia w jego ostatecznej wersji dwóch perspektyw: perspektywy budynków nowo budowanych oraz budynków istniejących.

Opisane w Modelu, przypisane do poszczególnych standardów i obszarów, zoperacjonalizowane wytyczne, mają pomóc w określeniu, na jakim etapie zwiększania dostępności znajduje się szkoła, lub w przypadku szkół nowo powstających pomóc w zidentyfikowaniu mogących pojawić się barier. Taka parametryzacja podejścia nie oznacza jednak, że podejmowane działania nie powinny być zindywidualizowane i odpowiadać na potrzeby konkretnej szkolnej społeczności. Spełnienie wytycznych zagwarantuje, że w szkole zniwelowane zostaną oczywiste bariery i wyeliminowane rozwiązania, których istnienie jest sprzeczne z obowiązującymi przepisami prawa. Jednak konieczność spełnienia wymogów nie oznacza zastosowania w każdej placówce identycznych rozwiązań – w przypadku jednej szkoły niezbędny okaże się zakup krzeseł, w przypadku innej, pomalowanie ścian, przeszkolenie kadry lub wprowadzenie zmian w sposobie opracowywania, wdrażania i ewaluacji Indywidualnych Programów Edukacyjno-Terapeutycznych. Kluczowe jest „szycie rozwiązań na miarę”, dostosowanie planowanych działań do indywidualnych potrzeb danej społeczności szkolnej.

Model Dostępnej Szkoły opiera się na wielu wartościach i zasadach, które przekrojowo pojawiają się we wskazanych standardach i obszarach. Choć w centrum prowadzonych działań jest uczeń, jego potencjał i indywidualne potrzeby, prawo do równego traktowania i włączenia w społeczność, nie zapomina się także o pozostałych członkach społeczności szkolnej i lokalnej, takich jak nauczyciele i pozostali pracownicy szkoły, rodzice, rodzeństwo uczniów czy ich dziadkowie.

Dla sukcesu wdrażania rozwiązań zaproponowanych w Modelu kluczowa jest współpraca. Zwiększanie dostępności to bowiem proces wymagający zaangażowania wszystkich aktorów szkolnego życia – kadry zarządzającej szkołą, organu prowadzącego, kadry pedagogicznej i niepedagogicznej, specjalistów, rodziców i opiekunów, a wreszcie samych uczniów. Dostępna Szkoła nie działa w próżni – wdrożone praktyki służą całej społeczności, która bezpośrednio i pośrednio korzysta z wypracowanych rozwiązań, wpływając tym samym na tworzenie bardziej przyjaznego, włączającego i świadomego potrzeby zwiększania dostępności społeczeństwa.

Model Dostępnej Szkoły skierowany jest do wszystkich aktorów szeroko rozumianego procesu edukacji – osób fizycznych i prawnych. Dla zachowania jasności przekazu, w Modelu zastosowano terminologię ogólną, niewyróżniającą w sposób znaczący płci odbiorców i odbiorczyń Modelu. Należy jednak pamiętać, iż ilekroć w Modelu wspomniana jest kadra pedagogiczna i niepedagogiczna, dyrektorzy, przedstawiciele organów prowadzących, nauczyciele, pedagodzy, asystenci, a w końcu także uczniowie, rodzice i członkowie społeczności lokalnej, należy przez to rozumieć zarówno kobiety, jak i mężczyzn, dziewczynki i chłopców, albowiem płeć nie powinna być czynnikiem różnicującym w dostępie do edukacji i pracy.

Model Dostępnej Szkoły przygotowany został w formie tradycyjnej publikacji, a także w wersji interaktywnej, dostępnej na stronie www.dostepnaszkola.info.

Uzupełnienie treści ujętych w Modelu Dostępnej Szkoły stanowi publikacja „Model Dostępnej Szkoły – podręcznik wdrożeniowy”, zawierająca dobre praktyki i przykłady zastosowania rozwiązań ujętych w Modelu w szkołach,
wzory dokumentów i inne treści przydatne podczas wdrażania standardów dostępności zawartych w Modelu.